Monada, czyli człowiek w Leibnizjańskim świecie Bogusław Paź

Monografia upominekuje system filozofii Gottfrieda Wilhelma Leibniza (1646–1716) z perspektywy pojęcia monady, czyli centralnej kategorii jego skrajnie: solipsystycznej, dynamicznej i reupominekacjonistycznej metafizyki. Tym co odróżnia tę książkę od innych, pisanych na temat monadologicznej metafizyki Hanowerczyka to m.in. zawarta w niej oryginalna propozycja unaocznienia, pojętego za Arystotelesem jako „stawianie przed oczami”, kategorii monady, która dość powszechnie uchodzi za całkiem nienaoczną i niezrozumiałą. W zabiegu unaoczniania autor odwołuje się do malarstwa „złotej ery” holenderskiego malarstwa połowy 17. wieku, a konkretnie do jednego malowidła przedstawiającego wnętrze mieszkania autorstwa stosunkowo mało znanego artysty Pietera Jenssensa vel „Elingi” (1623–1682) oraz dwóch dzieł Jana Vermeera van Delft (1632–1675). Zasadniczy koncept sprowadza się do dwóch intuicji: po pierwsze, monada to nic innego aniżeli nasze jednostkowe empiryczne ego i po drugie, jako takie ego monada jest «wnętrzem», którego struktura i składniki odpowiadają układowi i elementom wnętrza mieszkań, jakie wspomniani dwa barokowi artyści malarze przedstawili na swoich malowidłach zamknięte okno, lustro, refleksy światła, iluzja przestrzeni etc. Po drugie, podano tu realistyczną w sensie metafizycznego (po części: epistemologicznego) realizmu wykładnię postaw monadologicznej metafizyki. Opiera się ona na pojęciu intencjonalności, ufundowanej na kategorii parcia (appetitus), oraz ekstatycznie pojętej naturze monadycznego podmiotu, która warunkuje jego poznanie i urzeczywistnianie się.

Monadologia została tu przedstawiona wielorako: najpierw w jej systematycznej postaci, z wyróżnieniem metafizyki, epistemologii i wpisanej w nie onto-teologii. Ukazano w niej także historyczną genezę i proces recepcji pojęcia monady w dziejach filozofii od Wolffa i Kanta, po zupełnie współczesne interpretacje (M. Heidegger, M Deleuze, U. Meixner). Autor ukazał ponadto dzieje recepcji monadycznej myśli Hanowerczyka we współczesnej literaturze popularnej (J. L. Wiśniewski) i naukowej (O. Sacks), dramacie (T. Bradecki), teatrze (scenicznym i radiowym – T. Bradecki) i filmie (P. Marshall). Czyniąc to, wykazał nie tylko aktualność, ale i faktyczną, choć nie do końca przez nas uzmysławianą obecność monadycznej filozofii we współczesności.

Książka adresowana jest nie tylko dla studentów filozofii i akademickich filozofów, ale także szerokiego grona humanistów: od antropologów, po kulturoznawców, historyków idei, a może także kinomanów i miłośników sztuki baroku. Oferuje ona wgląd w głębokie podstawy wysokiej, arystokratycznej kultury, której reupominekantem był Leibniz, największy i ostatni z uniwersalnych geniuszy od czasów Arystotelesa.

Pozwala ona odnaleźć coś, czego szuka i często nie znajduje współczesny człowiek: racjonalną jedność i porządek świata w jego radyklanie pojętym pluralizmie i indywidualizmie, które znamionują także świat Leibniza. Czytelnik, poznając naturę monadyczności, dowie się, skąd bierze się tak rozpowszechnione dziś zjawisko samotności. Pozna nie tylko, że nasze doświadczenie samotności i wyobcowania jest wpisane w naszą bytową strukturę, ale także, że intensyfikuje się ono zaś przez proces indywidualizacji pojętej jako urzeczywistnianie nas w naszych indywidualnych cechach i zdolnościach. Ważne do podkreślenia jest to, że Leibniz wskazuje remedium na samotność i poczucie wyobcowania w postaci ukierunkowania na Dobro. Wychylenie się ku niemu oznacza moment transcendencji, która znosi zamkniętość w sobie i pozwala odnaleźć intersubiektywną bazę komunikacji, funduje naszą indywidualną wolność i rozumienie świata.

O autorze

Dr hab. Bogusław Paź– pracownik Instytutu Filozofii Uniwersytetu Wrocławskiego i profesor tejże uczelni. Autor ponad stu recenzowanych prac. Ważniejsze z nich: Epistemologiczne założenia ontologii Christiana Wolffa (2002), Naczelna zasada racjonalizmu. Od Kartezjusza do wczesnego Kanta (2011), Filum cognitionis. Przemiany metafizyki w ontologię od Suareza do Kanta (2019). Publikował m.in. w Przeglądzie Filozoficznym, Aufklärung, Rocznikach Filozoficznych, Kwartalniku Filmowym, Studiach Filmoznawczych. Historyk filozofii specjalizujący się w filozofii nowożytnej, zwłaszcza racjonalizmie 17. oraz pierwszej połowy 18. wieku (Kartezjusz, Malebranche, Leibniz, Wolff) i filozofii niemieckiej od J. Clauberga po M. Heideggera. Ponadto przedmiot jego zainteresowań obejmuje: teorię kłamstwa i manipulacji, filozofię historii, jak również teorię i historię filmu. W ramach stypendium Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego napisał w ubiegłym roku monografię Arystokrata Zanussi i Następcy Protagorasa. Esej o filmie i filozofii i zrealizował dwa godzinne wywiady z Krzysztofem Zanussim. Prezes i założyciel Polskiego Towarzystwa Leibnizjańskiego – Societas Leibnitiana Polono. Pracuje aktualnie nad monografią o języku naturalnym u Leibniza oraz inną, będącą studium z pogranicza historii filmu i filozofii.