Fotografia konceptualna – jak zacząć?

Poradniki Eksperta

Można powiedzieć, że fotografia konceptualna wywodzi się z nurtu sztuki współczesnej, zwanej przez historyków sztuki konceptualizmem. Termin ten stworzył amerykański przedstawiciel minimal-artu Sol Le Witt. W roku 1967 ubiegłego wieku w amerykańskim periodyku „Artforum” Sol Le Witt opublikował artykuł, w którym wyłożył swoją myśl, że „między ideą dzieła, pierwotną jego koncepcją a końcowym, zrealizowanym produktem artystycznym istnieje przepaść nie do zapełnienia”. Holenderski twórca konceptualny Jan Dibbets ujął to jeszcze mocniej – „sztuka konceptualna oddzieliła koncepcję od obiektu”. To właśnie pracę Jana Dibbetsa uznaje się za jeden z pierwszych przykładów sztuki konceptualnej – pochodzącą 1941 roku serię zdjęć promienia słonecznego.

Do najważniejszych artystów tego nurtu na świecie zaliczyć można: Carla Beuysa, Josepha Kosutha, Barbarę Kruger, Roberta Smithsona czy Wolfa Vostella. Na takim gruncie powstała, także w Polsce, idea fotografii konceptualnej – jej celem było eksponowanie samego procesu twórczego.

Twórcy konceptualizmu w fotografii twierdzili, że przedmiot staje się dziełem sztuki nie dlatego, że posiada pewne walory estetyczne, ale przede wszystkim dlatego, że taka jest właśnie wola samego artysty. W Polsce prekursorami fotografii konceptualnej stali się Zbigniew Dłubak i Zbigniew Staniewski, chociaż wśród artystów zajmujących się tą dziedziną sztuki znaleźć można wiele innych osób. Innymi przedstawicielami tego nurtu w polskiej fotografii byli między innymi Andrzej Dudek-Dürer, Henryk Gajewski, Andrzej Jórczak, Eustachy Kossakowski, Natalia LL, Roman Opałka, Józef Robakowski czy Zygmunt Rytka. Do tej grupy krytycy fotografii zaliczają znacznie większą liczbę artystów – niemal 50 z nich zaprezentowało swe prace na słynnej wystawie „Polska Fotografia Konceptualna” we wrześniu 2011 roku w Berlinie. Wystawione prace reprezentowały nurt fotografii konceptualnej wybitnych polskich artystów, obejmujących ich twórczość z lat 60. I 70. XX wieku.

Rok 2017, w którym obchodzone było stulecie awangardy w Polsce, przyniósł wystawę w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, która była poświęcona zagadnieniu sztuki nowych mediów (fotografia, film wideo) i jej roli w sztuce polskiej okresu 1945–1980. Prezentowała dokonania artystów prowadzących eksperymenty w obszarze fotografii i pokrewnych nowoczesnych technik obrazowania, które stanowiły obszar działań awangardowych. Na wystawie pokazano prace między innymi Zbigniewa Dłubaka, Jerzego Lewczyńskiego, Zdzisława Beksińskiego, Bronisława Schlabsa, Zofii Rydet, Natalii LL, Andrzeja Lachowicza, Józefa Robakowskiego oraz wielu innych.

Na innej wystawie, tym razem w 2019 roku w Gdańskiej Galerii Fotografii można było zobaczyć prace według subiektywnego wyboru dokonanego przez Andrzeja Paruzela, artysty wizualnego, filmowca, poety, animatora sztuki i czynnego uczestnika sceny artystycznej nowych mediów lat 70. i 80. XX w. – wystawa obejmowała prace artystów tworzących w nurtach sztuki konceptualnej.

Źródłem wiedzy o tym, czym jest fotografia konceptualna, pozostają niestety, głównie wystawy – z konieczności – efemeryczne oraz nieliczne publikacje krytyków i teoretyków sztuki. W gruncie rzeczy, wejście w świat sztuki konceptualnej jest dla wielu fotografów bardzo intuicyjne. Czasem wcale nie zdają sobie sprawy z faktu, że być może już wkrótce ich prace krytycy zaliczą do kategorii fotografii konceptualnej. Są też tacy, którzy niemal każdą, inscenizowaną fotografię, niejako „podpinają” pod szyld konceptualizmu.

6 069,00 zł	Cena przed obniżką
6 069,00 zł	Najniższa cena

7 309,00 zł	Cena przed obniżką
7 309,00 zł	Najniższa cena

Na to tytułowe, powtórzone pytanie można więc odpowiedzieć w sposób niezwykle prosty: nie jest istotne, co znajduje się na zdjęciu – liczy się odbiór.

Można też sprowadzić tę odpowiedź do stwierdzenia, że ważniejszy jest pomysł na zdjęcie niż jego zawartość. Z tą tezą nie zgodziliby się chyba prekursorzy fotografii konceptualnej, bo twierdzenie takie bliższe jest marketingowcom niż artystom.

Takie podejście do tej dziedziny sztuki, w którym prawie każdą pracę można określić jako konceptualną, jest we współczesnej fotografii artystycznej bardzo rozpowszechnione. Czasem zdarza się, że określenie „fotografia konceptualna” jest często używana zamiennie z „fotografią artystyczną” i istnieje pewien spór o to, czy istnieje między nimi różnica. Fotografia artystyczna obejmuje fotografię konceptualną. Podczas gdy cała fotografia konceptualna jest sztuką piękną, nie każda sztuka jest konceptualna.

Jak zacząć tworzyć fotografie konceptualne? Nie da się jednoznacznie przypiąć takiej etykietki do każdego zdjęcia, które „wychodzi” z aparatu fotograficznego. Z definicji słownikowej wynika, że konceptualizm to „kierunek w sztukach plastycznych, którego istotną cechą jest rezygnacja z wykonywania przedmiotów sztuki i ograniczenie twórczości jedynie do pomysłu”. A to oznacza, że fotograf przede wszystkim rejestruje na matrycy, a potem na fotografii swój pomysł.

Wydaje się, że kluczowe jest poznanie dorobku artystów, którzy w przeszłości (lub współcześnie) fotografię konceptualną tworzyli. To pozwoli skonfrontować własne pomysły z tym, co w sztuce już było. W uprawianiu fotografii konceptualnej mniej istotne są aspekty techniczne – aparat, obiektywy, sprzęt dodatkowy. Oczywiście jest potrzebny, założyć można, że fotograf jest świadomy możliwości swojego sprzętu, ale nie jest on dla niego priorytetem.

Gdy ogląda się prace konceptualistów, można odnieść wrażenie, że fotografie konceptualne są dość mało atrakcyjne wizualnie i trudne w odbiorze. Jednak dla artysty tego gatunku sztuki nie jest ważne samo dzieło sztuki, zamiast tradycyjnego obrazu, prezentują pojęcia i idee w formie zapisów i relacji z procesu jego tworzenia.